فراتر از دانش

جایگاه اخلاق در هندسه معرفت دینی

جایگاه اخلاق در بین معارف دینی کجاست؟

عده ای اخلاق را در عرض فقه و سیاست و اقتصاد و ... قرار می دهند و لذا افراد را به عالِمِ اخلاق و سیاستمدار و اقتصاددان و ... تقسیم می کنند.

گروهی اخلاق را به اخلاق ارسطوئی(عقلانی) و اخلاق توحیدی(دینی) تقسیم کرده اند.

بعضی اخلاق را به نظری و عملی تقسیم نموده اند و در این باب قلمفرسائیها کرده اند.

و بسیاری در پیچ و خم بین فرق اخلاق و عرفان نظری اندیشه ها کردند و نتوانسته اند انرا حل کنند و همانجا مانده اند و هدف را فدای راه نمودند.

بسیاری از معارف الهی نیاز به بازخوانی جدی دارند. در اینجا همین قصد را داریم تا کمی در باب جایگاه اخلاق بیندیشیم.

ایا اخلاق در عرض معارف دینی است؟ یا اینکه اخلاق در درجه پائین تری از فقه قرار دارد و به تعبییری از مستحبات است؟

تلقی رایج این است که اخلاق در عرض فقه است یعنی می توانی اخلاقی باشی و هیچگونه اعتنائی هم به احکام شرعی نداشته باشی.

در میان دانش پژوهان علوم دینی، این تلقی وجود دارد که گزینه های اخلاقی چندان اهمیتی ندارد و می توان گفت امر اخلاقی مستحب است و ان چیزی که با اهمیت است فقه است نه اخلاق.

در عرف مردم، اخلاق به اندازه خوش برخوردی در رفتارهاست و بالاتر از ان جائی ندارد.

اما نگاه قران و اهلبیت علیهم السلام چگونه است؟

خداوند تبارک و تعالی در وصف پیامبر خویش میفرماید: وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ[1]

و در جای دیگر الگو بودن پیامبر به عنوان بهترین الگو معرفی می کند: لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآَخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا[2]

اخلاق در لغت از ماده خَلق گرفته شده است. نکته بسیار دقیقی را راغب اصفهانی در مفرادت ذکر کرده است.

خَلْق و خُلْق- در اصل يكى است ولى كلمه- خَلق- مخصوص اشكال و اجسام و صورتهائى است كه با حواس درك مى‏شود و خُلق ويژه قوا و سجايائى است كه با فطرت و ديد دل درك مى‏شود.[3]

افریدن و ساختن معنایِ خلقت است و این ساختن اگر در درون باشد اخلاق نام دارد. پس اخلاق ساختن خود از درون است. ساختنی که همه روابط ما را اصلاح می کند. اینجاست که باید بپرسیم ایا جز این است که فقه روابط ما را با خود و خدا و دیگران سرو سامان می دهد؟ آری فقه در خدمت اخلاق و اخلاق، هدف فقه است و این قضیه که اخلاق در عرض فقه است یک انحراف بزرگ در اذهان است که آثار بسیار مخربی از خود بجای می گذارد.

جدائی فقه و اخلاق، ظاهری نازیبا از دین می سازد به عنوان مثال: کسی که مبلغی پول از کسی به قرض گرفته است وقتی که مهلت قرض سرامد و بدهکار نتوانست انرا بپردازد طلبکار او را به زندان می اندازد و وقتی میگوید به من مهلت بده جواب می شنود از نظر فقهی تو باید قرضت را بدهی و مهلت دادن یک کار اخلاقی است و من کاری با اخلاق ندارم.

راستی چرا این انحراف بزرگ در اذهان ما اینگونه شکل گرفته است؟

اخلاق هدف است و جایگاه رفیع تری دارد نه اینه که امری بی اهمیت است.

بسیاری از مسلمانان صدر اسلام که هنوز از معارف ناب اسلام هیچ اطلاعی نداشتند با دیدن رسول خدا(ص) جذب می شدند و به همین علت ایمان می اوردند. این حقیقت در ایات قران ذکر شده است:

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ[4] پس به [بركتِ‏] رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پُر مِهر] شدى، و اگر تندخو و سختدل بودى قطعاً از پيرامون تو پراكنده مى‏شدند.

کافی است نگاهی به روایات حُسنِ خُلق بیندازیم:

قال النبی(ص ): ما عمل اثقل في الميزان من حسن الخلق , و ان العبد ليدرك بحسن الخلق درجة الصالحين. هیچ عملی سنگین تز حسن خلق در ترازوی اعمال نسیست و عبد با حسن خلق به درجه صالحین می رسد.[5]

قال علي (ع ) : اكملكم ايمانا احسنكم خلقاَ. کامل ترین شما از جهت ایمان خوش اخلاق ترین شماست.[6]

و گویاترین کلام سخن جاودانه نبی اکرم(ص) است که فرمود: إنما بعثت

لاتمم مكارم الاخلاق. مبعوث گشته ام تا مکارم اخلاق را کامل کنم.[7]

با توجه به این روایات باید چنین گفت که اخلاق، روح حاکم بر همه معارف دینی است. فقیه و فیلسوف و متکلم و... بدون اخلاق هیچ طرفی از دین نبسته اند و فقط در اصطلاحات خود را محصور کرده اند.

اخلاق، قوای حیوانی انسان را تحت تدبیر عقل قرار می دهد و انسان معنای حقیقی خود را می یابد.

دوستان عزیز چنانچه در این مورد نظر خاصی در نقض یا تایید دارید حتما بیان فرمائید.